Erişilebilirlik, ürünlerin, hizmetlerin, fiziksel çevrenin ve bilgilerin; herkes tarafından erişilebilir, kullanılabilir ve anlaşılabilir hale getirilmesini ifade eder. Bu kavram, engelli bireylerden, geçici fiziksel sınırlara sahip olanlara ve farklı kültürel veya ekonomik koşullarda yaşayan bireylere kadar tüm kullanıcıları kapsar. Erişilebilirlik, yalnızca fiziksel bariyerlerin kaldırılmasını değil; zihinsel, sosyal ve dijital engellerin de ortadan kaldırılmasını sağlar.

Engelli birey, doğuştan veya sonradan ortaya çıkan fiziksel, duyusal (görme, işitme) veya zihinsel engeller nedeniyle günlük yaşam aktivitelerini kısıtlamalarla yerine getiren birey olarak tanımlanır.

Mimaride Erişilebilirlik Nedir?

Mimaride erişilebilirlik, binaların, iç mekanların ve bina yakın çevresinin; tüm kullanıcıların fiziksel, duyusal, bilişsel ve sosyal ihtiyaçlarına uygun olarak tasarlanması anlamına gelir. Bu tasarım anlayışı bireylerin, bina yakın çevresinden başlayarak; bina içerisindeki tüm mekanları bağımsız ve eşit bir şekilde kullanabilmesini sağlar. Evrensel tasarım ilkeleri, farklı kullanıcı gereksinimlerine yanıt veren kapsayıcı çözümler sunar.

Engelsiz Mekan

Engelsiz mekanlar, fiziksel veya duyusal engeli bulunan bireylerin rahat, bağımsız ve etkin kullanımına olanak tanıyan alanlardır. Evrensel tasarım ilkelerine dayanan bu mekanlar; engelli bireyler, yaşlılar, çocuklar, bebek arabası kullananlar gibi farklı kullanıcı gruplarının ihtiyaçlarına yanıt verir. Mekanların tüm kullanıcılar tarafından verimli bir şekilde kullanılabilir olması, erişilebilirlik tasarımının temel prensibidir. Bu doğrultuda, ilgili standart ve yönetmeliklere uygun tasarlanan alanlar, bireylerin erişimini kolaylaştırırken toplumsal kapsayıcılığı da destekler.

Engelsiz Binalar

Engelsiz binalar, tüm kullanıcıların günlük yaşamını kolaylıkla sürdürebilmelerine olanak tanır. Bu bağlamda, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından yayımlanan “Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Yönetmeliği” (20 Temmuz 2013) ve ilgili 2020/3 sayılı genelge, erişilebilirlik standartlarına uygun bina tasarımlarında rehber niteliği taşır. Bu düzenlemeler, erişilebilir bina tasarımları için kapsam ve esasları belirlemektedir.

Mimaride Erişilebilirliğin Temel İlkeleri

Evrensel Tasarım Yaklaşımı: Evrensel tasarım, yalnızca engelli bireyler için değil, tüm kullanıcılar için tasarım yapmayı hedefler. Bu yaklaşım, mekânların herkes tarafından aynı derecede erişilebilir, kullanılabilir ve anlaşılabilir olmasını sağlar. Örneğin, rampalar ve asansörler, tekerlekli sandalye kullanıcıları kadar, yaşlı bireyler, çocuklar ve geçici hareket kısıtlaması yaşayanlar için de faydalıdır.

Fiziksel Erişilebilirlik: Fiziksel engellerin ortadan kaldırılması, mimaride erişilebilirliğin en görünür yönlerinden biridir. Dikey ve yatay dolaşımdaki kot farklılıkları, tekerlekli sandalyelerin geçebileceği genişlikteki kapılar, tutunma barları, asansörler ve engelli dostu tuvaletler bu kapsamda yer alır. Ayrıca, koridorların genişliği ve mekanlardaki tefrişlerin düzenlenmesi, kullanıcıların rahat bir şekilde hareket edebilmesini destekler.

Duyusal Erişilebilirlik: Görme ve işitme engelli bireyler için özel tasarımlar, duyusal erişilebilirliği artırır. Örneğin, Braille yazılı tabelalar, akustik paneller ve görsel uyarılar duyusal engelleri aşmaya yardımcı olur. Ayrıca, kılavuz çizgiler ve sesli bilgilendirme sistemleri, görme engellilerin mekânlarda bağımsız hareket etmelerine olanak tanır.

Bilişsel Erişilebilirlik: Karmaşık yapılar ve zor anlaşılan tasarımlar, bilişsel engelli bireyler için zorluk yaratabilir. Bu nedenle, açık, basit ve anlaşılır tasarımlar önemlidir. Renk kodlama, yönlendirme işaretleri ve sezgisel mekânsal düzenlemeler, kullanıcıların mekânı kolayca anlamalarına yardımcı olur.

Sosyal ve Kültürel Erişilebilirlik: Mekânların sosyal etkileşim ve katılımı teşvik edecek şekilde tasarlanması, mimaride erişilebilirliğin önemli bir bileşenidir. Topluluk alanları, toplantı salonları, etkinlik mekânları gibi sosyal alanlar herkesin kullanımına uygun olmalıdır.

Erişilebilir Mimari Tasarımın Uygulama Alanları

Konutlarda Erişilebilirlik: Konutlar, bireylerin bağımsız yaşamlarını sürdürebilmeleri için erişilebilir olmalıdır. Engelli bireyler için tasarlanmış giriş yolları, geniş iç mekânlar, hareketli tekerlekli sandalye rampaları, otomatik kapılar ve uygun yükseklikteki tezgahlar gibi detaylar, yaşam kalitesini artırır.

Kamusal Binalarda Erişilebilirlik: Kamu binaları, herkesin kullanımına açık yapılar olduğu için erişilebilirlik standartlarına en uygun tasarlanması gereken yapılardır. Adalet sarayları, okullar, hastaneler, yaşlı bakım evleri ve kültür merkezleri gibi binalar, bina yakın çevresinde yer alan otoparktan başlayarak, bina içindeki engelli tuvaletleri, asansörler, rampalar, yatay ve düşey sirkülasyon alanları, görsel-işitsel rehberlik sistemleri ve işaretlemelere kadar erişilebilirlik standartlarına uygun şekilde planlanmalıdır.

Ulaşım Alanları: Havalimanları, tren istasyonları ve otobüs terminalleri gibi ulaşım mekânları, karmaşık ve kalabalık olmalarına rağmen erişilebilir olmalıdır. Örneğin, hissedilebilir zemin işaretleri, sesli yönlendirme sistemleri ve engelli erişimine uygun toplu taşıma araçları bu tür alanlarda büyük önem taşır.

Yeşil Alanlar ve Rekreasyon Alanları: Parklar, bahçeler ve spor tesisleri gibi alanlar da erişilebilir olmalıdır. Düz zeminler, tekerlekli sandalye yolları, erişilebilir oyun alanları ve açık hava spor ekipmanları, herkesin bu alanlardan eşit şekilde faydalanmasını sağlar.

Mimaride Erişilebilirliğin Sağladığı Faydalar

Toplumsal Kapsayıcılık: Erişilebilir tasarım, bireylerin topluma tam katılımını sağlar. Engelliler, yaşlılar ve diğer hareket kısıtlılığı olan bireyler, erişilebilir yapılar sayesinde bağımsız bir şekilde günlük yaşamlarını sürdürebilir.

Yaşam Kalitesinin Artması: Herkesin rahatça erişebildiği mekânlar, yaşam kalitesini artırır. Erişilebilir tasarım, yalnızca engelli bireyler için değil, toplumun tüm kesimleri için konforlu bir yaşam alanı sunar.

Yasal Uyum: Çoğu ülke, erişilebilirlik standartlarını yasa ile zorunlu kılmaktadır. Mimaride erişilebilirlik, hem yasal uyumu sağlar hem de toplumsal sorumluluğun yerine getirilmesine katkı sunar.

Mimaride erişilebilirlik, sadece fiziksel engellerin ortadan kaldırılmasıyla sınırlı olmayan, aynı zamanda sosyal eşitlik, bağımsızlık ve insan onurunu gözeten bir yaklaşımdır. Evrensel tasarım ilkeleriyle bütünleşen erişilebilir mimari, yalnızca engelli bireyler için değil, toplumun tüm kesimleri için daha kapsayıcı ve kullanışlı yaşam alanları sunar. Mimarlık pratiğinde erişilebilirlik, temel bir tasarım kriteri olarak benimsenmeli ve tüm mekânlarda uygulanmalıdır. Bu bağlamda, erişilebilirlik bir ayrıcalık değil, tüm bireyler için temel bir insan hakkıdır.

Kamu Binalarında Erişilebilirlik Nasıl Sağlanır?

Kamu binalarına tüm kullanıcıların ayrımcılık gözetmeden eşit bir şekilde erişebilmesini sağlamak amacıyla ve ‘Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Yönetmeliği’ madde 6_b’de açıklandığı üzere; Kamu kurum ve kuruluşlarına ait mevcut resmî yapı, yol, kaldırım, yaya geçidi, açık ve yeşil alanlar, spor alanları ve benzeri sosyal ve kültürel alt yapı alanları ile gerçek ve tüzel kişiler tarafından yapılmış ve umuma açık hizmet veren her türlü yapılar ile büyükşehir belediyeleri ve belediyeler, şehir içinde kendilerince sunulan ya da denetimlerinde olan toplu taşıma hizmetleri için komisyonlar oluşturulur. İllerde valilikler bünyesinde oluşturulan bu komisyonlar,  izleme ve denetleme formlarına göre izlemek, denetlemek ve rapor hazırlamak; eksiklik bulunmaması halinde ise, erişilebilirlik belgesi düzenlemekle görevlidir. Denetim komisyonları tarafından eksiklikler bulunması halinde ise, yine erişilebilirlik konusundaki projelerde kullanılmak üzere idari para cezaları uygulanır.

Erişilebilirlik Mevzuatları Nelerdir?

Erişilebilirlik ile ilgili hem ulusal hem uluslararası pek çok düzenleme yapılmış olup, söz konusu düzenlemeler güncel revizyonlarla da geliştirilmektedir.

Kısaca toparlamak gerekirse;

1.A. Ulusal Mevzuatlar:

1.A.a. İlgili Anayasa Maddeleri;

• Madde 10: Eşitliğin Sağlanması Hakkı
• Madde 42: Eğitim Öğretim Hakkı
• Madde 49: Çalışma Hakkı
• Madde 50: Çalışma Şartlarının Sağlanması Hakkı
• Madde 61: Engellilerin korunması ve toplumsal hayata katılımının sağlanması

1.A.b. İlgili Kanunlar;

5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun (Resmi Gazete Yayınlanma Tarihi:7 Temmuz 2005, son değişiklik: 26.11.2014)

1.A.c. İlgili Yönetmelikler;

• Kamu Hizmetlerinin sunumunda uyulacak usul ve esaslara ilişkin yönetmelik (Resmi Gazete yayınlanma tarihi: 31 Temmuz 2009)
• Yüksek Öğretim Kurumları Engelliler Danışma ve Koordinasyon Yönetmeliği (Resmi Gazete ilk yayın tarihi: 14 Ağustos 2010. Değişiklik: 3 Ocak 2013, 14 Şubat 2014)
• Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Yönetmeliği (Resmi Gazete ilk yayın tarihi: 20 Temmuz 2013. Değişiklik:21 Eylül 2016)
• 2020/3 sayılı Erişilebilirlik İzleme Ve Denetleme Formları hakkında Genelge

1.A.d. İlgili Standartlar; (Yasal düzenlemelere esas teşkil eden güncel  standartlar)

• TS 9111 (24.03.2023. Değişiklik 08.07.2024:): Engelliler ve Hareket Kısıtlılığı Bulunan Kişiler İçin Binalarda Erişilebilirlik Gerekleri
• TS 12576 (14.06.2012. Değişiklik 20.03.2017):Şehir İçi Yollar – Kaldırım ve Yaya Geçitlerinde Ulaşılabilirlik İçin Yapısal Önlemler ve İşaretlemelerin Tasarım Kuralları
• TS ISO 23599 (15.02.2021):Görme özürlü veya az görenler için yardımcı mamuller – Hissedilebilir yürüme yüzeyi işaretleri
• TS 13536 (05.07.2023):TS ISO 23599 un Uygulamasına Yönelik Tamamlayıcı Standart; TS ISO 23599 ile birlikte ve bağlantılı olarak kullanılmak üzere ilave hissedilebilir yürüme yüzeyi işaretlerini ve bunların uygulanma şekillerini kapsar.
• TS ISO 23600 (12.04.2012):Görme ve İşitme Engelliler İçin Yardımcı Mamüller- Yaya Trafik Işıkları-Sesli İkazlar ve Hissedilebilir Yüzeyler

1.B. Uluslar Arası Çalışmalar ve Farklı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler:

1.B.a. Uluslar Arası Çalışmalar;

Avrupa Birliği Bünyesinde Yapılan Çalışmalar: Avrupa Birliği’nin konu ile ilgili yaptığı başlıca yayın, ‘Engelliler İçin Engelsiz Avrupa’ tebliğidir (12 Mayıs 2000).

Birleşmiş Milletler Bünyesinde Yapılan Çalışmalar: Çalışmalar sonucunda ‘Engelliler için Erişilebilirlik: Engelsiz Bir Çevre İçin Tasarım El Kitabı (Accessibility for the Disabled A Design Manual for a Barrier Free Environment)’ 2005 yılında yayınlanmıştır.

Birleşmiş Milletler bünyesinde yapılan çalışmalar neticesinde, Türkiye’nin de taraf olduğu milletlerarası sözleşme imzalanmış ve 14 Temmuz 2009 tarihli resmi gazetede yayınlanmıştır.

1.B.b. Farklı Ülkelerdeki Yasal Düzenlemeler;

Amerika: 1990 yılında  Engelli   Amerikalılar   Yasası (Americans with Disabilities Act /ADA)   çıkarılmıştır.  15 Ekim 2010 da ise yasa standart haline dönüştürülmüş (ADA), bu standardın uygulanmasına yönelik kılavuz oluşturulmuştur (ADA AG).

İngiltere: 2009 yılında; Bina Tasarımında Engellilerin İhtiyaçlarının Karşılanmasına Yönelik Yaklaşımlar: Uygulama Kodları  (Design of buildings and their approaches to meet the needs of disabled people – Code of practice)

Kentsel Erişilebilirlik Nedir?

Kentsel erişilebilirlik, şehir altyapısının ve hizmetlerinin herkes tarafından eşit şekilde kullanılabilir hale getirilmesidir. Bu kavram, toplu taşıma araçlarından kaldırımlara, park alanlarından kamusal binalara kadar her alanı kapsar. Örneğin, toplu taşıma araçlarında sesli ve görsel bilgilendirme sistemleri, görme ve işitme engelli bireylerin şehir içi ulaşımını kolaylaştırır. Ayrıca, şehirlerdeki yeşil alanların ve parkların herkes için erişilebilir hale getirilmesi, bireylerin sosyal hayata katılımını kolaylaştırır ve yaşam kalitesini artırır. ‘2020/3 sayılı Erişilebilirlik İzleme Ve Denetleme Formları hakkında Genelge’ ekinde kriterler, kentsel tasarım bağlamında oldukça yol göstericidir:

EK II: Açık Alanlar İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (A. Yaya Kaldırımları)

EK II: Açık Alanlar İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (B. Yaya Geçitleri)

EK II: Açık Alanlar İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (C. Duraklar)

EK II: Açık Alanlar İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (D. Otoparklar)

EK II: Açık Alanlar İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (E. Halka Açık Telefon Kulübeleri)

EK II: Açık Alanlar İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (F. Halka Açık Tuvaletler)

EK II: Açık Alanlar İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (G. Kent Parkları)

EK III:Toplu Taşıma Araçları İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (I. Sürücü Koltuğuna İlave Olarak Sekizden Fazla Koltuğu Bulunan Ve Yolcu Taşımak Amacıyla Kullanılan Araçlar)

EK III:Toplu Taşıma Araçları İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (II. Raylı Sistem Taşıtları )

EK III:Toplu Taşıma Araçları İçin Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Formu (III. Gemiler )

Engellilere Yönelik Fiziksel Çevrenin Düzenlenmesi Neden Önemlidir?

Engellilere yönelik fiziksel çevrenin düzenlenmesi, bireylerin bağımsızlıklarını ve toplumsal yaşama katılımlarını artırır. Bu düzenlemeler, örneğin merdivenlerin yanına rampalar eklemek, asansörlerde sesli ve görsel bilgilendirme sistemleri kullanmak veya kapı genişliklerini tekerlekli sandalyeye uygun hale getirmek gibi pratik çözümleri içerir. Böylece bireyler, günlük yaşamlarında daha az engelle karşılaşır ve toplumda aktif bir şekilde yer alabilir.

Erişilebilirlik ve Sosyal Kapsayıcılık Arasındaki İlişki Nedir?

Erişilebilirlik, sosyal kapsayıcılığı artırarak bireylerin toplumsal yaşama eşit katılımını sağlar. Örneğin, bir şehirdeki kamusal alanların erişilebilir hale getirilmesi, engelli bireylerin sosyal etkinliklere katılımını artırır. Aynı şekilde, iş yerlerinde erişilebilirlik düzenlemeleri, engelli bireylerin istihdam olanaklarını genişletir. Bu tür adımlar, daha adil ve kapsayıcı bir toplumun inşasında önemli rol oynar.

Erişilebilirlik, yalnızca bir tasarım ya da yasal zorunluluk meselesi değil, aynı zamanda insan hakları ve toplumsal eşitlik açısından kritik bir unsurdur. Fiziksel, dijital ve sosyal ortamların erişilebilir hale getirilmesi, bireylerin bağımsızlıklarını korumalarına, topluma eşit bir şekilde katılmalarına ve daha kaliteli bir yaşam sürmelerine olanak tanır. Bu nedenle, erişilebilirlik herkesin sorumluluğu olarak görülmeli ve günlük yaşamın bir parçası haline getirilmelidir.